Zen-boeddhisme en christendom: (on)verenigbaar?
Zen-boeddhisme en vooral de praktijk van zazen (mediteren, ‘zitten’ letterlijk) is populair. Kun je er als christen iets mee? Kunnen zen-boeddhisme en christendom samengaan? Twee pioniers aan het woord: pater Hugo Enomiya-Lassalle sj en zuster Elaine MacInnes.
De vraag of zen-boeddhisme en christendom kunnen samengaan, is een onderwerp waarover de afgelopen vijftig jaar veel debat is geweest. De vraag heeft zowel spirituele diepgang als praktische implicaties. Jezuïet Hugo Enomiya-Lassalle was, voor zover ik weet, de eerste christelijke zen-meester. Hij woonde jaren in Japan. Zuster Elaine MacInnes is een leerling van hem en werd ook zen-meester. Beiden pioniers in de dialoog tussen zen-boeddhisme en christendom bieden unieke perspectieven op deze kwestie. Hoewel beide tradities belangrijke verschillen hebben, laten Lassalle en MacInnes zien hoe ze elkaar ook kunnen aanvullen en verrijken.
Wat is de visie van Hugo Enomiya-Lassalle op zen en christendom?
Hugo Enomiya-Lassalle, een jezuïet die zen intensief beoefende, zag zen niet als een bedreiging voor het christendom, maar als een waardevolle aanvulling. Voor Lassalle is zen een hulpmiddel dat christenen kan helpen om dieper in contact te komen met God. Hij benadrukte dat zen een methode is die een directe ervaring van het transcendente mogelijk maakt. Voor Lassalle is die ervaring in christelijke termen een ontmoeting met God.
Zen en het overstijgen van dualistisch denken
Zen kan volgens Lassalle helpen om voorbij het dualistische denken te komen — de scheiding tussen ‘ik’ en ‘de ander’, of tussen het materiële en het goddelijke. Dit sluit aan bij de christelijke mystiek, waar vaak wordt gesproken over eenheid met God. Hij verwees naar de woorden van Jezus in Johannes 17:21: “Mogen zij allen één zijn, zoals U, Vader, in Mij bent en Ik in U.” Zen-meditatie, met zijn focus op stilte en aanwezigheid, kan christenen helpen om deze eenheid intenser te ervaren.
Zen en de christelijke mystiek
Lassalle zag ook parallellen tussen zen en de contemplatieve tradities van het christendom, zoals die van de woestijnvaders en mystici als Johannes van het Kruis. Beide tradities benadrukken de noodzaak van innerlijke leegte om ruimte te maken voor God. Zen kan volgens Lassalle christenen helpen om minder afhankelijk te zijn van intellectuele concepten en meer op hun innerlijke ervaring te vertrouwen.
Verschillen tussen zen en christendom volgens Lassalle
Toch erkende Lassalle dat er verschillen zijn. Zen is gericht op het ervaren van de werkelijkheid zoals die is, zonder expliciete verwijzing naar een persoonlijke God. In tegenstelling daarmee staat in het christendom de relatie met een persoonlijke, liefhebbende God centraal. Lassalle beschouwde dit niet als een conflict, maar als een kans om het christelijk geloof te verdiepen. Christelijke beoefenaars van zen zullen misschien de behoefte voelen om Jezus meer expliciet onderdeel te maken van het zazen, zoals zen-meditatie genoemd wordt (letterlijk ‘zitten’).
Hoe vult Elaine MacInnes deze visie aan?
Elaine MacInnes, een katholieke non en zen-meester, bouwde voort op Lassalle’s inzichten, maar bracht een sterkere nadruk op de praktische en pastorale dimensies van zen. Voor haar was zen niet alleen een hulpmiddel voor innerlijke contemplatie, maar ook een middel voor persoonlijke en sociale transformatie. Dit komt vooral naar voren in haar werk met gevangenen via het Prison Phoenix Trust, waar ze meditatie en yoga introduceerde als manieren om innerlijke vrijheid te vinden, zelfs in de beperkingen van een gevangenis (zie onderaan dit artikel een link naar een mooie documentaire over haar leven en werk).
Zen en compassie
MacInnes benadrukte dat zen en christendom elkaar aanvullen in hun focus op compassie en de praktische toepassing van spirituele inzichten. Voor haar was zen niet alleen een weg naar stilte, maar ook naar actie. De ervaring van innerlijke leegte in zen, zo stelde ze, maakt de weg vrij voor de christelijke oproep tot liefdevolle dienstbaarheid. In dit opzicht voegde MacInnes een dimensie van sociale rechtvaardigheid toe aan de dialoog tussen zen en christendom.
Het belang van de persoonlijke God
Een ander belangrijk verschil tussen haar en Lassalle is haar nadruk op de liefhebbende aanwezigheid van God. Hoewel Lassalle zen zag als een weg om een mystieke eenheid met God te ervaren, benadrukte MacInnes dat deze ervaring altijd geworteld blijft in de christelijke notie van een relatie met een persoonlijke God. Voor haar is zen een manier om dichter bij deze God te komen, niet alleen door stilte, maar ook door een leven van compassie en dienstbaarheid.
Wat zijn de belangrijkste verschillen tussen zen en christendom?
Hoewel zen en christendom elkaar op veel punten aanvullen, zijn er ook fundamentele verschillen. Zen richt zich op de directe ervaring van de werkelijkheid, vaak zonder concepten of dogma’s. Er is geen sprake van een persoonlijke God, en verlichting wordt gezien als een realisatie van de ware aard van het bestaan. In tegenstelling daarmee legt het christendom sterk de nadruk op een relatie met een persoonlijke, liefhebbende God die zichzelf ultiem heeft geopenbaard in het leven, sterven en verrijzen van Jezus Christus.
Zen gaat vaak uit van een universeel pad naar verlichting, terwijl het christendom Jezus ziet als de unieke weg tot verlossing. Bovendien is zen meer gericht op de praktijk van meditatie als middel tot zelftransformatie, terwijl christendom ook sacramenten en gemeenschapsleven benadrukt als essentiële onderdelen van het geloof.
Kunnen zen en christendom samengaan?
De visies van Lassalle en MacInnes tonen aan dat zen en christendom op veel manieren kunnen samengaan, maar niet zonder enige nuance. Zen kan christenen helpen om dieper in hun gebedsleven te duiken en een meer directe ervaring van God te zoeken. Het kan hen ook helpen om de stilte en leegte te omarmen als een plek van ontmoeting met het goddelijke. Tegelijkertijd blijft het christelijke geloof geworteld in de relatie met een persoonlijke God, iets wat in zen minder expliciet, tot helemaal niet, aanwezig is.
Zen en christendom verschillen in hun theologische uitgangspunten, maar er zijn zeker praktische raakvlakken. Beide tradities bieden wegen naar innerlijke transformatie, compassie en een leven dat gericht is op het overstijgen van het ego. Of zen en christendom werkelijk samengaan, hangt uiteindelijk af van hoe de individuele beoefenaar deze tradities integreert. De dialoog tussen Lassalle en MacInnes biedt in ieder geval een rijke inspiratiebron voor wie de mogelijkheden wil verkennen.
Je verder verdiepen?
Ontdek "The Fires That Burn"
Laat je inspireren door deze mooie documentaire over het leven en werk van Elaine MacInnes. "The Fires That Burn" vertelt het verhaal van een bijzondere levensweg en de impact die één persoon kan hebben op de wereld om ons heen.
Kijk ook: "Ai-un: Hugo Makibi Enomiya-Lassalle – Bridge Builder between Zen and Christianity"
Deze documentaire van de Duitse jezuïeten verkent het leven van pater Hugo Enomiya-Lassalle, een jezuïet en pionier in de dialoog tussen zenboeddhisme en christendom. De film laat zien hoe Lassalle bruggen bouwde tussen Oost en West en een nieuwe spirituele weg opende voor velen. Zijn verhaal inspireert tot reflectie op geloof, cultuur en innerlijke verbinding. Je kunt de film online huren
Wil je meer weten over zijn bijzondere reis? Bekijk de trailer hier:
Zelf zen en christendom combineren?
De monniken van de Sint-Willibrordsabdij bieden retraites aan waarin ze de link tussen zen en christendom expliciet leggen. Kijk eens naar hun agenda.
Boeken om je verder te helpen
Zowel Lassalle als MacInnes hebben geschreven over hun ervaringen, vaak praktische boeken. Nieuw zijn ze niet meer verkrijgbaar, maar zoek bijvoorbeeld eens op www.boekwinkeltjes.nl.
Twee andere boeken die je wellicht zullen interesseren, over de contemplatieve weg binnen de traditie van het christendom.
Leven uit liefde
Een andere pionier is benedictijn Thomas Keating, die centering prayer ontwikkeld. In de spirituele klassieker Leven uit liefde gidst hij ons op het pad naar christelijke contemplatie. Keating werkt al jaren aan de verspreiding van zijn methode voor 'centering prayer' (innerlijk gebed). Hij zoekt in dit boek naar een dialoog tussen de inzichten van de hedendaagse psychologie en die van de klassieke christelijke spirituele leiders.
In de video hieronder ligt Thomas Keating de methode van Centering Prayer toe.
Contemplatieve oefeningen
Jezuïet Franz Jalics ontwikkelde ook een geheel eigen vorm van contemplatief gebed. Vele jaren werkte hij aan deze methode. Op basis van honderden retraites schreef hij dit boek Contemplatieve Oefeningen. Het is een eisend boek, maar wel een goed en vooral praktisch boek om de weg van het contemplatieve gebed serieus te verkennen en onderzoeken.
Jezuiet Pieter-Paul Lembrechts organiseert jaarlijks 10-daagse retraites met de contemplatieve oefeningen van Frans Jalics. In dit essay gaat hij uitvoerig in op de achtergronden van die methode.
Andere auteurs over zen en christendom
Thomas Merton
Een trappistenmonnik en schrijver die een vruchtbare dialoog met zen voerde. Hij benadrukte zen als een weg naar een directere ervaring van God binnen het christendom.
Merton heeft mij sterk geholpen Heeft om te reflecteren op mijn ervaringen met meditatie en contemplatie. Je kunt hier een exemplaar kopen van zijn heldere boek Contemplatief gebed. Wil je kennismaken met Merton? Deze biografie is sterk: Leven met wijsheid. Zelf beschouwde Thomas Merton Zaden van contemplatie als een van zijn beste werken, met name deze herziene editie. Echt een boek om lang en langzaam op te kauwen. Of maak kennis met Merton doorheen zijn dagboeken: De mens achter de monnik – Een leven in dagboeken.
Mertons bekendste boek over zen is waarschijnlijk: Zen en de gretige vogels. Hierin onderzoekt hij, vaak in samenspraak met zenmeester D.T. Suzuki (zie hieronder), de rationele ongerijmdheden van zen. Met Japanse kunst en filosofie, en de geschriften van woestijnvaders, Augustinus, Eckhart en anderen, verkent hij overeenkomsten en verschillen tussen christelijke mystiek en zen.
D.T. Suzuki
Een zen-geleerde die zen introduceerde in het Westen en in gesprek ging met christenen zoals Thomas Merton. Hij beschreef zen als een universele spirituele praktijk. Lezen? Inleiding tot het Zen-Boeddhisme. D.T. Suzuki licht in Inleiding tot het zenboeddhisme de oorsprong, grondbeginselen en inhoud van zen toe
John Main
Een benedictijnse monnik die christelijke meditatie bevorderde met invloeden uit zen. Hij gebruikte herhaling van een mantra om stilte en aanwezigheid bij God te cultiveren.
Robert Kennedy
Een jezuïet en zen-meester die beide tradities integreerde in retraites. Hij benadrukte zen als een verrijking van het christelijke geloof. Er is een mooie film gemaakt over hem. Zie hieronder de trailer:
Willigis Jäger
Een benedictijn en zen-meester die mystiek en meditatie als universele paden zag. Hij richtte zich op de directe ervaring van het transcendente. Lees bijvoorbeeld zijn boek Voorbij God. Hierin brengt hij de belangrijkste ervaringen en inzichten uit zijn spirituele leven bij elkaar: de essentie die voorbij alle denken ligt, voorbij alle verschijnselen, voorbij God.
David Steindl-Rast
Een benedictijnse monnik die zen combineerde met christelijke dankbaarheid. Hij benadrukte meditatie als een middel tot spirituele groei en compassie. Hij schreef een mooi boek: Muziek van de stilte – leven op het ritme van de getijden. Al meer dan vijftien eeuwen geeft het leven op het ritme van de getijden de dag van monniken vorm en inhoud. In dit boek laat de benedictijner broeder David Steindl-Rast op aansprekende wijze zien dat deze leefstijl ook mensen in de 21ste eeuw kan helpen.
Hunkeren naar rust
Over mijn eigen ervaringen met stilte en contemplatie en mijn zoektocht naar de betekenis van benedictijnse spiritualiteit voor de 21e eeuw, schreef ik het boek Hunkeren naar rust.
Hunkeren naar rust – pelgrimeren door de Regel van Benedictus
In dit boek onderzoek ik de betekenis van de benedictijner leefregel voor deze tijd. Over actuele thema's als geld, bezit, tijd, eten en spiritualiteit.
- "Dit menselijke en verfrissende boek is een geruststellend alternatief voor de hoge idealen die we vaak zien in boeken over rust en spiritualiteit" - Trouw Lees meer
